Ιστορία του Δερβενίου

Μυθολογία Προϊστορικοί Χρόνοι
Κατά τη μυθολογία, στο Μαύρο όρος, που είναι τα Χελυδορέα Όρη των αρχαίων Ελλήνων, οδήγησε ο νεαρός Ερμής τα κλεμμένα βόδια του θεού Απόλλωνα και σ' αυτό βρήκε τη χελώνα, στο κέλυφος (χέλυς) της οποίας τέντωσε χορδές, κατασκευάζοντας έτσι την πρώτη λύρα, την οποία τελικά προσέφερε στον Απόλλωνα, ώστε να εξιλεωθεί για την κλοπή.
Η Ιστορία της περιοχής της Ευρωστίνης ξεκινάει από τους προϊστορικούς χρόνους με την έλευση των Πελασγών , όπως και σε ολόκληρη τη Πελοπόννησο και για 500 περίπου έτη.

Αργότερα ήρθαν οι Ίωνες οι οποίοι δημιούργησαν αρκετές πόλεις και τους οποίους διαδέχθηκαν οι Αχαιοί, που δημιούργησαν τον μεγάλο Μυκηναϊκό πολιτισμό.
Οι Αχαιοί αφού απέκρουσαν και τις επιθέσεις των Δωριέων, οργάνωσαν και οχύρωσαν τις πόλεις που βρήκαν από τους Ίωνες και έδωσαν το όνομα Αχαΐα στην περιοχή στην οποία ανάμεσα σε άλλες πόλεις ήταν η Αίγειρα και ή Πελλήνη. Σύμφωνα με τον Παυσανία η περιοχή της Ευρωστίνης ήταν μοιρασμένη ανάμεσα σε αυτές τις Αχαϊκές πόλεις. Είναι πιθανόν ότι η Αίγειρα κατείχε την παραλιακή ζώνη ανεβαίνοντας ως τη Ζάχολη και τους πρόποδες του Πιτσαδαίκου βουνού και η Πελλήνη το υπόλοιπο ορεινό τμήμα του Δήμου. Η σημερινή Αχαΐα τελειώνει μετά την Αιγείρα και πριν τα Μαύρα Λιθάρια.

Στην Αρχαιότητα η περιοχή από την Αιγείρα μέχρι και το ποτάμι του Ξυλοκάστρου και τις πόλεις Φελλόη (Ζάχολη), Δονούσα και Πελλήνη, υπάγονταν στην Αχαΐα. Κατά τους Τρωικούς πολέμους οι Αχαϊκές αυτές πόλεις έλαβαν μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας υπό τον Αγαμέμνονα όπως αναφέρεται στον Όμηρο (Β.573). Τα πλοία ξεκίνησαν από το αρχαίο λιμάνι στα Μαύρα λιθάρια και το λιμάνι Αριστοναύται. Την ύπαρξη επιβεβαιώνουν αρχαιολογικά ευρήματα σε ανασκαφές που έχουν γίνει στα Λιμάνια (Μαύρα Λιθάρια), στην Αρχαία Αίγειρα (Παλιόκαστρο) και στο Δερβένι.

Ο Παυσανίας στα Αχαϊκά του γράφει ότι στο δρόμο που οδηγεί από την αρχαία Αιγείρα προς το επίνειο υπήρχε το ιερό της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Υπερησίης, για να αποτρέψουν εισβολή των Σικυωνίων στην περιοχή τους, συγκέντρωσαν μεγάλο αριθμό αιγών, έδεσαν στα κέρατά τους αναμμένα δαδιά και τις άφησαν νύχτα να κινηθούν προς το εχθρικό στρατόπεδο.

Οι Σικυώνιοι, βλέποντας τόσα φώτα, υπέθεσαν ότι είχαν φθάσει σημαντικές ενισχύσεις στους αντιπάλους τους, εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους και γύρισαν πίσω. Έκτοτε οι κάτοικοι μετονόμασαν την πόλη τους από Υπερησία σε Αιγείρα και στο σημείο όπου η μεγαλύτερη αίγα, κουρασμένη, κάθισε οκλαδόν, έκτισαν ιερό της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Υπολογίζεται ότι το ιερό αυτό ήταν δυτικά του οδικού κόμβου Δερβενίου και επάνω από τη σιδηροδρομική γραμμή, στη θέση Σπυρουλέικα.
 
Ρωμαικά Βυζαντινά Έτη
Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους οι Αχαϊκές πόλεις τιμωρήθηκαν σκληρά από τους Ρωμαίους. Η Κόρινθος μετά την καταστροφή της το 146πχ ξανακτίστηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα το 44π.χ. οπότε και καταστράφηκε επανειλημμένα από σεισμούς το 77μ.χ. και το 376μ.χ. Η Σικυώνα καταστράφηκε το 227 πχ από μεγάλο σεισμό.

Το Αίγιο παρουσίασε κάποια ακμή τους πρώτους χρόνους της Αυτοκρατορίας. Οι Αιγές εγκαταλείφθηκαν, η Ελίκη καταποντίσθηκε από σεισμό το 373π.χ. , η Αιγείρα διατηρήθηκε μαζί με την Φελλόη (Ζάχολη) και το επίνειο της, τα σημερινά Μαύρα Λιθάρια και οι υπόλοιπες Αχαϊκές πόλεις φυτοζωούσαν.

Η επιδρομή των Γότθων υπό τον Αλάριχο το 396μ.χ σκόρπισε παντού τον όλεθρο. Η Αιγείρα, η Φελλόη, η Πελλήνη και οι άλλες Αρχαϊκές πόλεις γνώρισαν την λεηλασία και την καταστροφή.
Κατά τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους η Κόρινθος ήταν πρωτεύουσα της επαρχίας «Αχαΐας», που περιλάμβανε την Πελοπόννησο, την κεντρική Ελλάδα και τα νησιά. Για να επικοινωνεί με την μεγάλη αυτή περιφέρεια η Κόρινθος είχε αξιόλογους χερσαίους και θαλάσσιους δρόμους. Ένας από αυτούς όπως και σήμερα ακολουθούσε την παραλία του Κορινθιακού συναντούσε τον Δήμο Ευρωστίνης και κατέληγε στη Πάτρα.

Στα χρόνια που ακολούθησαν με την Ενετοκρατία και Φραγκοκρατία χρησιμοποιήθηκαν τα λιμάνια της Πάτρας, της Ναυπάκτου, Μεθώνης και Κορώνης και με την δυσκολία να περάσουν μεγάλα πλοία από τον δίολκο της Κορίνθου τα λιμάνια της Αιγείρας (Μαύρα λιθάρια), Αριστοναύται, Σικυώνος και άλλα , έπαψαν να παίζουν ουσιαστικό ρόλο, και χρησιμοποιούνταν για την τοπική εξυπηρέτηση.

Η μεγαλύτερη αλλαγή της φυσιογνωμίας και του τρόπου ζωής των κατοίκων ήρθε με την ίδρυση της Εκκλησίας της Κορίνθου το 50μ.χ. από τον Απόστολο Παύλο και την διάδοση του Χριστιανισμού. Σε δημοσίευμα στα «ΝΕΑ» 12.2.79 ανακοινώθηκε ότι στα Μαύρα Λιθάρια αποκαλύφθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αιώνα.
Κατά την Βυζαντινή περίοδο για την οχύρωση και με τον φόβο επιδρομών των βαρβάρων οχυρώνονται οι μεγάλες πόλεις και ανάμεσα τους και το ορεινότερο χωριό της περιοχής, το Σαραντάπηχο όπου παρατηρήθηκαν ίχνη οχυρών, λόγω της στρατηγικής του θέσης και της διάβασης προς τον κάμπο του Φενεού.

Ακολούθησαν οι κάθοδοι των Σλάβων και όπως βλέπουμε από διάφορα ονόματα και τοπωνύμια με σλαβική κατάληξη ή ρίζα π.χ. Ζάχολη, Λόυζι, Ρουζενά κ.λ.π. μας πείθουν ότι η περιοχή δέχθηκε Σλαβικά φύλα που εγκαταστάθηκαν και αφομοιώθηκαν ή αποχώρησαν αργότερα. Συχνά Σαρακηνοί και Νορμανδοί πειρατές λεηλατούσαν τις ακτές του Κορινθιακού και σε μία τέτοια επιδρομή Σαρακηνών το 883 ο Ναύαρχος πέρασε μέσα σε μια νύχτα τον στόλο του από την δίολκο και αιφνιδίασε τους Σαρακηνούς καταστρέφοντας τον στόλο τους.

Το 1205 η Κορινθία μαζί με άλλες περιοχές καταλαμβάνεται από τους Φράγκους και για 185 χρόνια μέχρι το 1390 όποτε περνάει πάλι στην Βυζαντινή επικράτεια του δεσποτάτου του Μιστρά. Οι Φράγκοι δήμευαν μόνο τα δημόσια, τα εκκλησιαστικά και εγκαταλελειμμένα κτήματα και άφηναν τα κτήματα των πολιτών. Έτσι οι κάτοικοι της Ζάχολης διατήρησαν τα κτήματα τους. Οι Φράγκοι κατασκεύασαν φρούρια και πύργους για να εκμεταλλευτούν με άνεση τους πόρους της περιοχής.
Από τους ξένους πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, οι Φράγκοι, οι Εβραίοι και οι Ενετοί ήσαν οι πιο ολιγάριθμοι. Οι Σλάβοι αφομοιώθηκαν με τους ντόπιους και μόνο οι Αλβανοί είχαν μονιμότερη εγκατάσταση που ενισχύθηκαν κατά την Τουρκοκρατία.

Το 1395, την εποχή που ο Θεόδωρος κυβερνούσε το Δεσποτάτο, δέκα χιλιάδες περίπου Αλβανοί με τις οικογένειες τους και τα κοπάδια τους φθάνουν στη Κορινθία και ο Θεόδωρος τους δέχθηκε για πολιτικούς λόγους. Με τον καιρό οι Αλβανοί έποικοι εγκαταστάθηκαν και στην Κορινθία με αποτέλεσμα την ονομασία πολλών χωριών με Αλβανικά τοπωνύμια.

Το 1402 γίνεται ένας φοβερός σεισμός στον Κορινθιακό, ο οποίος έπληξε τις παράκτιες περιοχές με αποτέλεσμα να αποκοπούν μεγάλα τμήματα εδάφους, να καταρρεύσουν βουνά, να καταποντιστούν εκτάσεις παρασύροντας ζώα, σπαρτά και σπίτια και κατάστρεψε τα φρούρια της Βοστίτσας, του Διακοπτού, του Ξυλοκάστρου και της Ζάχολης (Sachuli όπως αναφέρεται σε μαρτυρία της εποχής).

Από το 1387 άρχισαν αλλεπάλληλες επιδρομές των Τούρκων σ' ολόκληρο το Δεσποτάτο του Μυστρά και την Πελοπόννησο με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να αποτραβηχτεί στα ορεινά μέρη και τα κάστρα. Το 1458 ο ίδιος ο σουλτάνος Μωάμεθ Β', επικεφαλής μεγάλης Τουρκικής στρατιάς, αποφάσισε να δώσει το τελευταίο χτύπημα εναντίων του δεσποτάτου του Μυστρά που αντιστεκόταν παρά την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Έτσι το 1460 ο Σουλτάνος κατόρθωσε να εξουσιάσει ολόκληρη την Πελοπόννησο εκτός από τα κάστρα που ανήκαν στους Ενετούς.

Ενετοκρατία-Τουρκοκρατία
Οι πόλεμοι μεταξύ Ενετών και Τούρκων για την Πελοπόννησο κράτησαν πολλά χρόνια και οι Μοραΐτες ήσαν τα πρώτα θύματα αυτής της διαμάχης. Κάθε φορά που οι Ενετοί εκστράτευαν εναντίων των Τούρκων στην Πελοπόννησο οι υπόδουλοι Έλληνες πλαισίωσαν τις δυνάμεις τους με αποτέλεσμα τη συνθήκη ειρήνης Τουρκίας-Ενετίας το 1699 και την εγκαθίδρυση της Ενετικής Δημοκρατίας της Πελοποννήσου.

Οι Ενετοί έδωσαν το δικαίωμα στους άρχοντες να εισπράττουν τον φόρο της δεκάτης και να εμπορεύονται με αποτέλεσμα να θησαυρίζουν σε βάρος των φτωχών. Επιδόθηκαν στην ανασυγκρότηση του τόπου, φρόντισαν για την επιστροφή των προσφύγων και ενδιαφέρθηκαν για την ανάπτυξη της γεωργικής παραγωγής. Έβαλαν τους ιδιοκτήτες να φυτέψουν χέρσες εκτάσεις, εισήγαγαν νέες καλλιέργειες, και επέκτειναν την παραγωγή της σταφίδας που την εξαγωγή ανέλαβαν οι ίδιοι.

Έτσι μέσω των λιμανιών της περιοχής έγινε γνωστή ή Κορινθιακή σταφίδα μέχρι τις μέρες μας. Την εποχή αυτή ερχόμενη από την Κωνσταντινούπολη η οικογένεια Μαμωνά, καμήλες τους σταματούν στην περιοχή του Κούτου (Άνω Χελιδόρι) και κατασκευάζουν εκεί το αρχοντικό τους. Ήταν μια αρχοντική οικογένεια που διακρίνονταν για τον πλούτο, την υπεροχή της και την αφοσίωση τους στους Ενετούς. Η περιοχή από τον Κούτο, τον Πύργο και ως την παραλία του Κορινθιακού ήταν ιδιοκτησία των Μαμωνάδων.

Το 1715 οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες δεν κινήθηκαν εναντίον τους δυσαρεστημένοι από τους φόρους, την αυστηρότητα των νόμων και την διαφορά του δόγματος των Ενετών και το 1718 αναγνωρίζεται η κυριαρχία των Τούρκων στη Πελλοπόννησο. Η περιοχή της Ευρωστίνης ανήκε πλέον στο Βιλαέτι των Καλαβρύτων. Τα χωριά διοικούνταν από τους δημογέροντες, οι πόλεις από τους προεστούς και οι διοικητές των επαρχιών από τους κοτζαμπάσηδες που ήταν όργανα των Τούρκων.

Η πιο μαύρη εποχή ξεκινούσε σε μια χώρα που είχε μεταβληθεί σε ερείπια από τους συνεχείς πολέμους, πολλοί κάτοικοι μεταφέρθηκαν αιχμάλωτοι στη εξορία, παιδιά έγιναν γενίτσαροι και φόροι καταδυνάστευαν τους κατοίκους. Παρ' όλα αυτά είχε και τα πνευματικά της κέντρα που αγωνίστηκαν για να διατηρήσουν την εθνική ταυτότητα. Ένα τέτοιο κέντρο ήταν η Μονή του Προφήτη Ηλία στο Κούτο.

Η Μονή του Προφήτη Ηλία χτίστηκε σύμφωνα με τον κώδικα της μονής κατά τον 14ο αιώνα πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Κατά μία εκδοχή ιδρυτής της ήταν κάποιος ιερομόναχος από το Σαραντάπηχο που ονομαζόταν Ρωμανός. Αυτός όταν είδε την τοποθεσία που ήταν σε υψόμετρο 750 μέτρα και απείχε 30 λεπτά από τον Κούτο και 45 από την Ζάχολη μέσα σε ένα δάσος από πεύκα και κυπαρίσσια με τρεχούμενα νερά σκέφτηκε πως ήταν κατάλληλη για να χτίσει το μοναστήρι.

Ζήτησε τότε από τον Μαμωνά που ήταν ιδιοκτήτης της περιοχής και του παραχωρήθηκε ο τόπος για την Μονή και τον βοήθησε και οικονομικώς. Κατά μια άλλη εκδοχή είναι ανεξακρίβωτη ή ακριβής χρονολογία ιδρύσεως και ο ιδρυτής της.

Η Μονή ήταν Βυζαντινού ρυθμού και σε αυτή ανήκει και το μετόχι του Αγίου Γερασίμου στα Μεντουργιάνικα (Χελιδόρι) και μεγάλη περιουσία που αργότερα διέθεσε για την επανάσταση του 1821 και για κοινωφελή έργα.
Την περιουσία απέκτησε από δωρεές κατοίκων άλλοι από ευσέβεια, άλλοι γιατί καταδιώκονταν από τους Τούρκους και άλλοι για να γλιτώσουν την περιουσία τους από τους Τούρκους γιατί οι Τούρκοι δεν έθιγαν την Μοναστηριακή περιουσία γιατί την θεωρούσαν ιερή όπως και την αντίστοιχη δικιά τους.

Το 1720 η Μονή παθαίνει ρήγματα από σεισμό και καταρρέει από θεομηνία το 1740. Η Μονή ανοικοδομείται σε σχέδιο Βασιλικής και κατάφερε να ζήσει μέχρι τις μέρες μας περνώντας από θεομηνίες, πυρπολισμούς και άλλες καταστροφές.

Το 1811 η Ζάχολη ήταν μια ακμάζουσα κωμόπολη που δεν είχε μεγάλη εκκλησία. Στη Μονή Προφήτη Ηλία ανήκε ένα μικρό εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου με ένα μεγάλο προαύλιο και το δώρισε στους Ζαχουλίτες για να χτίσουν την εκκλησία τους. Έτσι συγκροτήθηκε μια επιτροπή για να ζητήσει από τον Κιαμήλ Μπέη στη Κόρινθο την άδεια να χτίσουν την εκκλησία.
Ο Μπέης τους δέχθηκε φιλικά και τους έδωσε έγγραφη άδεια με χρονικό όριο σαράντα ημερών να χτίσουν ένα μικρό εκκλησάκι σύμφωνα με το σουλτανικό φιρμάνι και αν δεν κατόρθωναν να την χτίσουν στο χρόνο αυτό η εκκλησία ή θα γκρεμιζόταν ή θα μεταβαλλόταν σε τζαμί.

Η επιτροπή σε γενική συνέλευση των κατοίκων αποφάσισε να χτιστεί μια μεγάλη, λιθόκτιστη, σε βυζαντινό ρυθμό, με ένα κεντρικό και έξι μικρότερους τρούλους στην περίβλεπτη θέση του παλαιού Ναού, χρησιμοποιώντας σχέδιο που είχε στείλει από την Κωνσταντινούπολη η οικογένεια Νοταρά. Έγινε καταμερισμός των εργασιών και επιλογή των υλικών που ήταν πέτρα από ένα μεγάλο βράχο, ασβέστη, άμμος και ξυλεία από ένα μεγάλο στοιχειωμένο κυπαρίσσι, που σύμφωνα με την παράδοση όποιος το έκοβε θα πέθαινε.
Ορίστηκε η 1η Ιουνίου 1811 που οι κάτοικοι δεν είχαν πολλές δουλειές στα χωράφια και ο γέροντας Παπαμετζελόπουλος αποφάσισε να κόψει το στοιχειωμένο κυπαρίσσι. Με την συλλογικότητα, την πίστη και την εργασία των κατοίκων ο Ναός τέλειωσε σε 39 ημέρες, μια μέρα νωρίτερα από την προθεσμία, στις 8 Ιουλίου 1811 και σώζεται μέχρι σήμερα.

Επανάσταση 1821
Στην περιοχή υπήρξαν αρκετοί κλέφτες και αρματολοί και ανάμεσα τους ο Ζαχουλίτης ή Ζίνης Χρήστος, και ο Παναγιωτάκης Γεραρής. Απόδειξη ότι στη περιφέρεια αυτή έδρασε η κλεφτουριά είναι οι πολλές κρυψώνες και σπηλιές που υπάρχουν.

Στην θέση «Κατηφόρα», στη τοποθεσία «Λουκά» στους πρόποδες του Μαυριόρους, σε ύψος 30μ, στη πλαγιά του οροπεδίου Ευρωστίνας κοντά στον οικισμό Μαυριάνικα, στο Άγιο Προκόπη στο Κουφόδασος, μέσα σε απόκρημνο βράχο υπάρχουν κρύπτες και σπηλιές για να κρυφτούν οι κλέφτες και να προφυλαχθούν οι Ζαχουλίτες.
Μετά την απελευθέρωση, στα Καταφύγια, 60μ ψηλά μέσα σε ένα σπήλαιο, έφτιαξαν εκκλησάκι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου - Η Παναγία ή Καταφυγιώτισα - που εορτάζει στις 23 Αυγούστου. Πολλές εξεγέρσεις έγιναν με αποκορύφωμα τον Μάρτιο 1821 που σύσσωμο το ελληνικό Έθνος κήρυξε την επανάσταση κατά του Τουρκικού ζυγού.

Η Ζάχολη πρωτοστάτησε σε κινητοποίηση και συμμετοχή στον Αγώνα. Η Μονή του Προφήτη Ηλία κατά την Τουρκοκρατία προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στο Έθνος. Με τους εγγράμματους μοναχούς είχε δημιουργήσει κρυφό σχολείο το οποίο ανακαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια και δίδασκε γράμματα τα παιδιά της περιοχής. Όλοι οι πρόκριτοι και δημογέροντες είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρία στην Μονή. Η Μονή διέθεσε στον απελευθερωτικό αγώνα μεγάλο μέρος της περιουσίας της, φιλοξένησε και περιέλθαψε πολλούς αγωνιστές.

Ο Παπαφλέσσας με την ακολουθία του βρήκε καταφύγιο στη Μονή και στο Μοναστήρι της Παναγιάς του βράχου, έκανε συναντήσεις και συσκέψεις στην Μονή παρουσία του ηγούμενου της Μονής, του οπλαρχηγού Παναγιωτάκη Γεραρή και των κλεφτοκαπεταναίων της περιοχής προετοιμάζοντας την επανάσταση.
Ο Παναγιωτάκης Γεραρής μαζί με Ζαχουλίτες πήρε μέρος στην πολιορκία του Ακροκορίνθου και με την λύση της πολιορκίας δραστηριοποιείται μαζί με τον Ζίνη Χρήστο στην περιοχή Ευρωστίνης, Καλαβρύτων και Φενεού.

Ο Αρχιστράτηγος της Επανάστασης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πολλές φορές εγκατέστησε το αρχηγείο για τις νικηφόρες μάχες που ακολούθησαν στη Ζάχολη και την 14η Ιανουαρίου 1822 υψώνει την Γαλανόλευκη στον Ακροκόρινθο. Έτσι στην Εθνική συνέλευση της Επιδαύρου στις 20/12/1821, ψηφίζεται το Προσωρινό Πολίτευμα της Επιδαύρου και στις 26/1/1822 ορίζεται η Κόρινθος πρώτη πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους μέχρι και την κατάληψη της από την στρατιά του Δράμαλη.

Στις 26-28/7/1822 καταστρέφεται στα Δερβενάκια ή στρατιά του Δράμαλη και ο Παναγιωτάκης Γεραρής που συμμετείχε στη μάχη αυτή παίρνει εντολή από τον πρωτομάστορα της νίκης αυτής, Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, να επιστρέψει στη Ζάχολη για να πιάσει τα στενά του Δερβενίου και των Μαύρων λιθαριών για να ανακόψουν την πορεία του Δράμαλη προς την Πάτρα. Σε όλο το διάστημα του αγώνα η Μονή του Προφήτη Ηλία και ο Πύργος του Κορδή στον Πύργο καθώς και άλλοι ιστορικοί τόποι έγιναν ορμητήρια των αγωνιστών.

Ο Πύργος του Κορδή από τον οποίο πήρε και το όνομα του το χωριό, χτίστηκε από την οικογένεια Μαμωνά γύρω στο 1580, σύμφωνα με χαραγμένη χρονολογία στην πόρτα, και τον κληρονόμησε ο Κορδής. Η συμμετοχή του υπήρξε ουσιαστική στην επανάσταση όπου φιλοξένησε τον Κολοκοτρώνη, αγωνιστές αλλά και κατοίκους που κατέφευγαν για προστασία μια και ο τρόπος που είναι φτιαγμένος με πολεμίστρες και κινητή γέφυρα. Το αρχείο της οικογένειας Κορδή, το οποίο περιείχε έγγραφα που αναφέρονταν στην Επανάσταση, στους αγωνιστές στις οικογένειες Μαμωνά και Κορδή και στους τρόπους ζωής της εποχής καταστράφηκε πολύ αργότερα κατά την Ιταλογερμανική κατοχή.

Στις 5 Ιανουαρίου 1823 Ο Νικολάκης Πετμεζάς, ο Γεωργάκης Χελιώτης και ο Παναγιωτάκης Γεραρής κατέβηκαν από τη Μονή και έπιασαν τη φυσική οχυρή θέση στα Μαύρα Λιθάρια με σκοπό να χτυπήσουν τους Τούρκους. Οι πρώτοι πυροβολισμοί της τελικής καταστροφής της στρατιάς του Δράμαλη έπεσαν στον Άγιο Σπυρίδωνα στη Λυγιά. Ακολούθησαν συμπλοκές κατά μήκος της παραλίας στη Ροδιά και στο Δερβένι.

Στα Μαύρα λιθάρια ο Καπετάν Γεραρής είχε ταμπουρωθεί με οπλισμένους και κατοίκους με τσεκούρια, μαχαίρια και ότι άλλο εύρισκαν και στη σκληρή μάχη που ακολούθησε νίκησε τους Τούρκους με αποτέλεσμα μόλις 800 Τούρκοι να γλιτώσουν κυνηγημένοι προς την Πάτρα. Στην μάχη τραυματίστηκε σοβαρά ο Παναγιωτάκης Γεραρής. Οι νεκροί της μάχης ετάφησαν στον Άγιο Γεώργιο της Ζάχολης και στους τάφους των ανωνύμων φυτεύτηκαν επτά κυπαρίσσια.

Η Ζάχολη πυρπολήθηκε δυο φορές, μία το 1823 λόγω της ρήξεως που ξέσπασε μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών και μία το 1825 από το πέρασμα του Ιμπραήμ Πασά κατά το οποίο οι κάτοικοι σώθηκαν γιατί κρύφτηκαν στις γύρω σπηλιές.

Ανεξαρτησία και νεότεροι χρόνοι
Η Ελλάδα ανακηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος και στις 6 Ιανουαρίου 1828 φθάνει στο Ναύπλιο ο Ι. Καποδίστριας, ο πρώτος κυβερνήτης της αναγεννημένης Ελλάδας. Ανάμεσα σε άλλες περιοδείες του επισκέπτεται και την Κορινθία. Η Ζάχολη ήταν ένας σωρός από ερείπια από τους πολέμους και τις δύο πυρπολήσεις.
Σιγά σιγά άρχιζαν να χτίζουν τα σπίτια τους, να καλλιεργούν και να μεγαλώνουν τα κοπάδια τους. Με τα άφθονα νερά που είχε ο τόπος δεν άργησε να γίνει η περιοχή ένα αξιόλογο επαρχιακό κέντρο με ακμάζουσα κτηνοτροφία και γεωργία. Καλλιεργήθηκαν τα περίφημα φασόλια της Ζάχολης με την άριστη ποιότητα, σταφίδα, ελιές, αμπέλια, δημιτριακά, κηπευτικά και πατάτες που έφερε ο Καποδίστριας στην Ελλάδα.

Το 1840 Βασιλιάς Όθων με την Βασίλισσα Αμαλία φτάνει στην Ζάχολη όπου και παρασημοφορεί τους οπλαρχηγούς της περιοχής και διανυκτερεύει στο σπίτι των Μαμωνάδων στον Κούτο. Την επόμενη ημέρα κατηφόρισε με την συνοδεία του στο Δερβένι όπου και διανυκτέρευσε και την επομένη αναχώρησε για την Πάτρα. Κατά τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Αθήνα παίρνει μέρος και ο Αθλητικός Σύλλογος Ευρωστίνης.

Η παρακμή της Ζάχολης ήρθε από το 1875 με την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής. Τότε οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών της Ευρωστίνης, Ζάχολη, Κουτός, Σαραντάπηχο, Ελληνικό, Καλλιθέα , άρχισαν να κατεβαίνουν προς την παραλία φτιάχνοντας νέα χωριά και συνοικισμούς. Έτσι δημιουργήθηκαν το Δερβένι, τα Ρουζενά, ο Πύργος, το Χελιδόρι, η Λυγιά, η Ροδιά, η Λυκοποριά, το Στόμι, τα Σαρανταπηχιώτικα, η Πεταλού. Το 1900 άρχισε η σταφιδική κρίση που έπληξε και τη περιοχή της Ευρωστίνης και έτσι αρχίζει η δενδροκαλιέργια και η φρουτοπαραγωγή κυρίως στις αρδευόμενες περιοχές της παραλιακής ζώνης.

Κατά τους Βαλκανικούς πολέμους πολλοί κάτοικοι πήραν μέρος στις νικηφόρες μάχες του Ελληνικού Στρατού και διακρίθηκαν για τον ηρωισμό τους. Κατά την διάρκεια του Α' παγκοσμίου πολέμου και τα επόμενα χρόνια λειτουργεί αξιόλογο λιγνιτωρυχείο στα Μαύρα λιθάρια από το οποίο ο λιγνίτης φορτώνονταν σε καράβια δίπλα στον Άγιο Παντελεήμονα. Κατά τα έτη 1923-1940 έχουμε την μεγάλη εμπορική ακμή του Δερβενίου με καράβια να φεύγουν με εμπορεύματα κατευθείαν από το Δερβένι για το εξωτερικό.

Στον πόλεμο του 40-41 οι Ευρωστίνιοι διακρίνονται για τον ηρωισμό τους, αρκετοί πέφτουν ηρωικά στα βουνά της Ηπείρου. Στην Γερμανοιταλική κατοχή Ευρωστίνιοι κάνουν δολιοφθορές στα στρατεύματα κατοχής, δοκιμάζονται με την πείνα και τις εκτελέσεις και όταν κινδυνεύουν από τα γερμανικά στρατεύματα καταφεύγουν και πάλι στις ορεινές σπηλιές. Με την απελευθέρωση οι Ευρωστίνιοι αρχίζουν και πάλι να ακμάζουν και να διακρίνονται σε όλους τους τομείς.
 
Η εξέλιξη του Δήμου
Το 1834 δημιουργούνται στην περιοχή Ευρωστίνης ο Δήμος Ζάχολης και έδρα την Ζάχολη και ο Δήμος Χελυδορέας με έδρα το Σαραντάπηχο.

Το 1840 περιορίζονται οι Δήμοι της Κορινθίας από 33 σε 11 και στο Δήμο Ζαχόλης που διατηρείται υπάγονται τα χωριά : Πύργος, Κουτός, Κουνιάνοι, Ζερβιάνοι, Μαυριάνοι, Σαραντάπηχο, Σκούπα, Πιτσά, Τσερεγούνι, Κούτσι, Λούζι, Λουτρό, Αυγό, Σκουπαίκα, Βυζιάνικα, Πιτσαδαίκια, Λουτραίικα, Στόμι, Λυγιά, Δερβένι, Κουτιώτικα καλύβια, Ρουζενά, Επάνω Αιγιαλός. Πρωτεύουσα για πολλά χρόνια είναι τα Κουνιάνικα, μετά ο Πύργος και το 1867 πρωτεύουσα γίνεται το Δερβένι.

Το 1873 μετονομάζεται σε Δήμο Ευρωστίνης με πρωτεύουσα το Δερβένι από 1η Νοεμβρίου μέχρι 31η Μαρτίου και τα Κουνιάνικα από 1η Απριλίου μέχρι 31η Οκτωβρίου.

Το 1912 καταργούνται οι Δήμοι και δημιουργούνται οι κοινότητες :

KOINOTHTEΣ
Κοινότητα Κουνιάνικων με τους συνοικισμούς Κουνιάνικα, Ζερβιάνικα, Μαυριάνικα, Επάνω Αιγιαλός και Ροζενών που το 1915 μετονομάζεται σε κοινότητα Ευρωστίνης. Τα ονόματα Ευρωστίνα και Ρουζενά είναι σλαβικής προέλευσης. Τα ονόματα των άλλων οικισμών προέρχονται από τις αντίστοιχες οικογένειες που ζούσαν εκεί.
 
Κοινότητα Κούτου με τους συνοικισμούς Κουτός, Βυζδιάνικα και Μεντουργιάνικα που το 1915 μετονομάζεται σε κοινότητα Χελιδορίου με μεταβατική έδρα το καλοκαίρι στον Κούτο και το χειμώνα στα Μεντουργιάνικα. Τα όνομα Κουτός είναι αγνώστου ετυμολογίας και το Χελιδόρι από το βουνό Χελυδορέα ή Μαυριόρος

Κοινότητα Πύργου και το όνομα του πήρα από τον πύργο του Κορδή που βρίσκεται εκεί
 
Κοινότητα Δερβενίου με τους συνοικισμούς Δερβένι, Λυγιά, Πεταλού, Μαύρα Λιθάρια. Το 1928 μετονομάζεται σε Στενόπορον , το 1929 σε Ακταίον και το 1933 πάλι σε Δερβένι. Το 1925 Πεταλού και αποτελεί ξεχωριστή κοινότητα και το 1971 προσαρτάται πάλι στη κοινότητα Δερβενίου. Το όνομα Δερβένι είναι τούρκικη λέξη και σημαίνει στενό πέρασμα και το πήρε λόγο της στενότητας της θέσης ανάμεσα σε βουνό και θάλασσα και για τον ίδιο λόγο το όνομα Στενόπορο. Το όνομα Ακταίον πήρε λόγο της θέσης δίπλα στη θάλασσα. Η Πεταλού πήρε μάλλον το όνομα από κάποια οικογένεια Πεταλά που έζησε εκεί και τα Μαύρα Λιθάρια από τους λίθινους όγκους σκοτεινού χρώματος που υψώνονται εκεί

Κοινότητα Λυγιάς όταν το 1925 αποσπάται από τη κοινότητα Δερβενίου. Έχει πάρει το όνομα της από το φυτό λυγιά ή λυγαριά που φύτρωνε σε ασυνήθιστη αφθονία στη περιοχή
 
Κοινότητα Στομίου. Η ετυμολογία του ονόματος δεν έχει εξακριβωθεί.
 
Κοινότητα Σαραντάπηχου αποτελούμενη από το Σαραντάπηχο και τα Σαρανταπηχιώτικα. Το όνομα προέρχεται από την εγκατάσταση στην περιοχή της οικογένειας των Σαραντάπηχων που ο μύθος τους θέλει υπερφυσικούς και γιγαντόσωμους.

Κοινότητα Αυγού ή Λυκοποριάς. Το όνομα της Λυκοποριάς σημαίνει «πέρασμα λύκου» και δόθηκε γιατί στην περιοχή περνούσαν παλιά λύκοι.
 
Κοινότητα Σκούπας αποτελούμενη από τη Σκούπα και τα Σκουπαίικα που το 1953 μετονομάζεται σε Καλλιθέα. Το όνομα Σκούπα είναι λατινογενής λέξη και σημαίνει σάρωθρον και δόθηκε γιατί ο πρώτος κάτοικος του χωριού ονομαζόταν Σκούπας.
 
Κοινότητα Λουζίου που το 1930 μετονομάζεται σε Ελληνικό. Το όνομα «Λούζι» είναι σλαβική λέξη και σημαίνει τέλμα.

Το 1998 βάση του σχεδίου «Καποδίστριας» δημιουργείται και πάλι ο Δήμος Ευρωστίνης που περιλαμβάνει τις κοινότητες Δερβενίου, Ελληνικού, Ευρωστίνης - Ροζενών, Καλλιθέας, Λυγιάς, Λυκοποριάς, Πύργου, Σαραντάπηχου, Στομίου και Χελιδορίου.